پیامبر اكرم و ائمه اطهار(علیهم السلام) نخستین كسانى هستند كه به منظور رفع شبهات، از علل غیبت سخن گفته‌اند و در مجموعه‌هاى روایى، احادیث زیادى در این باب جمع آورى شده است.

نعمانى از حضرت على(علیه السلام) نقل مى‌كند كه ایشان دلیل غیبت را؛ غربال انسان‌هاى صالح از گمراه و دانا از نادان مى‌داند⁽¹⁾ و بر اساس روایت دیگرى حضرت در منبر كوفه فرمود:

«زمین، از حجت الهى خالى نمى‌ماند، ولى خداوند به دلیل ستم پیشه بودن مردم، آنان را از وجود حجت (به صورت مستقیم) بى‌بهره مى‌سازد.»⁽²⁾

روایات دیگرى كه بیشتر در عصر تقیه جمع آورى شده‌اند، حاكى از این هستند كه بشر قادر به درك فلسفه حقیقى غیبت نیست و این راز پس از ظهور آشكار خواهد شد.

در دوران امامت حضرت باقر (از 5 تا 114 ه - ق) و حضرت صادق(علیهماالسلام) (از 114 تا 148 ه‍ ق) با توجه به نهضت‌هاى دینى و بازار گرم مناظره‌هاى مذهبى و ضرورت نقد عقاید كیسانیه زیدیه، غُلات و اسماعیلیه، در خصوص غیبت امام به فلسفه غیبت توجه بیشترى صورت گرفت. روایات زیادى از امام صادق(علیه السلام) در این زمینه به دست ما رسیده است .

عبیدالله بن فضل هاشمى مى‌گوید: از امام ششم شنیدم كه فرمود:

«صاحب الامر، غیبتى دارد كه تخلف ناپذیر است و هر جوینده باطلى در آن به شك مى‌افتد و اجازه نداریم علت آن را بیان كنیم. حكمت غیبت، همان حكمتى است كه در غیبت حجت‌هاى پیشین وجود داشته است و پس از ظهور، روشن خواهد شد، چنانكه حكمت كارهاى خضر از شكستن كشتى و كشتن پسر بچه و بر پاداشتن دیوار شكسته وقتى براى حضرت موسى روشن شد كه آن دو، از هم جدا شدند. غیبت، امرى از امور الهى و سرّى از اسرار و غیبتى است از غیبت‌هاى او.» ⁽³⁾

در روایت دیگرى، امام صادق علیه السلام علت غیبت را آزمایش الهى مى‌داند. ⁽⁴⁾

از منظر امام جعفر صادق(علیه السلام) تصدى خلافت توسط عباسیان به معناى غصب حقوق سیاسى ایشان، به عنوان پیشواى بر حق مسلمانان بود و عباسیان از همان ابتدا نسبت به ایشان و علویان بدگمان شدند. امام كه سیاست تقیه را در پیش گرفته بود، احادیثى را در زمینه غیبت امام عصر (علیه‌السلام) در میان راویان حدیث شیعه نشر داد و این نكته را روشن ساخت: بر امام منصوص الهى، لازم نیست، قیام كند، تا حقوق سیاسى خود را به دست آورد. او باید رهبرى روحانى خود را داشته باشد و وظایف خویش را انجام دهد تا زمانى كه جامعه خود، به اندازه كافى از آگاهى و شعور سیاسى برخوردار شود و با مراجعه به ائمه(علیه السلام) خواستار برقرارى حكومت اسلامى و شیعى گردد.

بر مبناى همین عقیده بود كه امام صادق(علیه السلام) به صورت آشكار اعلام كرد: «مهدى؛ به قدرت سیاسى دست خواهد یافت.»⁽⁵⁾

امام صادق(علیه السلام) به روشنی بیان كرد كه كدام یك از فرزندان ایشان، مهدى شمرده مى‌شود ⁽⁶⁾ و پیش از ظهورش او را غیبتى باید و منشاء او چیزى جز خوف از كشته شدن ⁽⁷⁾ و عدم آمادگى مردمان نیست⁽⁸⁾ و به دوستان خود توصیه كرد كه در هر بامداد و پسین در انتظار فرج باشند.⁽⁹⁾

در بیان امام صادق(علیه السلام) فلسفه غیبت و انتظار رابطه تنگاتنگى دارند و هر دو، به عمل انسان‌ها باز مى‌گردند. چون این مردم هستند كه شایستگى خود را براى ظهور یا عدم ظهور امام غایب به نمایش مى‌گذارند و با كارهاى ناپسند خود بین خود و امام حجاب مى‌گردند. از این رو به همه شیعیان خود سفارش مى‌كند:

«در دولت باطل خموش و چموش باشند و در انتظار دولت حق به سر برند و بدانند كه خدا، حق را به كرسى خواهد نشاند و باطل را محو خواهد ساخت.»

امام صادق علیه السلام از ستمى كه بر شیعیان اعمال مى شد غفلت نداشت و به همین دلیل تعمق در فلسفه و علت غیبت را سفارش مى كرد.

امام صادق(علیه السلام) به عمار ساباطى فرمود:

«شما، به چشم خود نگاه كنید كه حق امام شما و حق خود شما در دست ستمكاران است. آنان جلو شما را گرفته‌اند و دارایى شما را برده‌اند و شما را ناچار كرده‌اند به كشت و كار و تلاش براى گذران و خرج دنیا و طلب معاش زندگى و صبر بر دیندارى خودتان و عبادت مخصوص به خودتان و اطاعت از امام خودتان با بیم از دشمن.»⁽¹⁰⁾

1- غیبت نعمانى، ترجمه جواد غفارى/ ص202
2-همان، ص 203
3-كمال الدین، ج 2، ص158
4-غیبت نعمانى، ص243
  5-كمال الدین، ص 59
6-كافى، كلینى، ج 1، ص43
7-همان، ص 338
8-همان، ص 338
9-همان
10-همان، ص 333