الف) سيماى جواد الائمه (علیه السلام) در يك نگاه
امام محمد بن على عليهما السلام (جواد الائمه) نهمين امام از خاندان اهل بيت عليهم السلام است . القابى كه براى آن امام برشمرده اند و هر يك گوياى بعدى از شخصيت آسمانى حضرت است، عبارت اند از: «مختار، مرتضى، متوكل، متقى، زكى، تقى، منتجب، مرتضى، قانع، جواد، عالم ربانى، منتجب المرتضى و ... .» (1)
ابن صباغ مالكى از القاب «جواد، قانع، مرتضى» ياد مىكند و مى گويد: مشهورترين لقب امام، «جواد» است . (2) شيخ صدوق نيز مى نويسد: به محمد بن على الثانى، تقى گفته شد; چون از خدا تقوا پيشه كرد و زمانى كه مامون شبانه با حالتى مست وارد شد و او را با شمشير زد و گمان كرد حضرت را كشته است، خداوند او را نگه داشت . (3)
كنيه هاى حضرت نيز عبارتاند از: ابو جعفر ثانى (كنيه جدش امام باقر عليه السلام) و ابو على . (4)
به نوشته ابن صباغ مالكى، چهره اى سفيد و اندامى متوسط داشت (5) و نقش انگشترش به نقل طبرى «العزة لله» مانند انگشتر پيامبر صلى الله عليه و آله بود . (6)
مادر حضرت، سبيكه نوبيه بود . (7) به نقل شيخ مفيد فرزندان حضرت «على الهادى عليه السلام، موسى، فاطمه، امامه» بودند (8) و طبرسى از دختران به «حكيمه، خديجه، ام كلثوم» اشاره مى كند و مى گويد: برخى تنها از فاطمه و امامه ياد كرده اند . (9)
شيخ طوسى روز دهم رجب را سال تولد وى مى داند (10) و به نقل طبرسى آن امام در عصر معتصم به شهادت رسيد . (11) در اين هنگام، 25 سال و 2 ماه و 18 روز از دوران حيات امام مىگذشت . (12)
مرحوم كلينى مىنويسد:
«محمد بن على عليهما السلام در حالى كه 25 سال و سه ماه و دوازده روز از عمرش مى گذشت، در روز سه شنبه، 6 روز قبل از ذى حجه سال 220 ه . ق شهيد شد و بعد از پدر ده سال (منهاى بيست روز) زندگى كرد .» (13)
وقول دیگر روز شهادت امام جوادالائمه علیهم السلام روز آخر ذی القعده میباشد.
ايشان با محمد امين بن هارون تا سال 198 ه . ق (قبل از امامت) معاصر بود . از آن پس با مامون بن هارون (از 198 تا 218 قبل از امامت و 218 تا 203 در زمان امامت) هم عصر بود و سرانجام با معتصم عباسى از 17 رجب يا شعبان 218 ه . ق تا لحظه شهادت، ذى قعده 220 ه . ق معاصر بود .
اينك كه در آستانه شهادت جانگداز آن امام بزرگ و غريب قرار گرفته ايم، به بازخوانى گوشه هايى از مظلوميتش در طول دوره امامت تا لحظه شهادت مى پردازيم: (14)
ب) رنج هاى امام جواد عليه السلام
امام جواد عليه السلام از همان آغاز امامت با سيل رنج ها رويارو بود; مشكلاتى كه گاه از سوى حاكمان، زمانى از طرف كارگزاران و منسوبين به طاغوتها و گاهى از سوى جاهلان، متعصبان، گروه هاى انحرافى و ... ايجاد مىشد . اينك نمونه هايى را مرور مى كنيم:
1 . شكستن حريم امامت
محمد بن ريان مىگويد: مامون به هر حيله اى متوسل مىشد تا بر امام نفوذ كند، اما ممكن نمى شد، تا اينكه اين فرصت هنگام ازدواج دخترش با امام به دست آمد .
وقتى مى خواست دخترش، ام فضل را به خانه زفاف امام جواد عليه السلام بفرستد، دويست دختر از زيباترين كنيزكان خود را طلبيد و به هر يك جامى كه داخل آن گوهرى بود، داد تا وقتى در جايگاه نشست، از او استقبال كنند، اما حضرت به هيچ يك توجهى نكرد . در آنجا مردى بود كه مخارق ناميده مى شد و صاحب صدا و عود و ضرب بود و ريشى دراز داشت . مامون او را طلبيد . در گفتگوى مامون و مخارق، مخارق گفت: اگر به چيزى از امور دنيا مشغول باشد، من براى مقصود شما كفايت مىكنم . آن گاه رو به روى امام نشست، مانند الاغ عرعرى كرد و وقتى توجه همه را جلب نمود، شروع به نواختن كرد . امام دقايقى بى توجهى كرد و ناگهان سر برداشت و فرمود: «اتق الله يا ذا العثون; اى ريش دراز از خدا بپرهيز .» مخارق چنان از فرياد امام وحشت كرد كه ساز و عود از دستش افتاد و تا لحظه مرگ دستش فلج ماند .
وقتى مامون از دليل آن حالت پرسيد، گفت: از وقتى ابوجعفر بر سرم فرياد كشيد، وحشتى مرا فرا گرفت كه هرگز از جانم بيرون نمى رود . (15)
2 . تهمت مستى و ...
فضاى تنگ و خفقان آلود حاكم بر جامعه چنان امام و يارانش را در تنگنا قرار داده بود كه گاه افراد وابسته به طاغوت به آن حضرت توهين هاى سنگينى مى كردند و امام تنها به شكوه به درگاه الهى بسنده مى كرد . از جمله، عمر از خاندان فرج كه با چپاول و رشوه و دزدى ثروت زيادى فراهم آورده بود و در حكومت بنى عباس نفوذ داشت، مدتى فرماندار مدينه شد و در همان زمان نسبتبه خاندان نبوت خشونت به خرج مىداد و كار را به جايى رساند كه به امام گفت: به گمانم تو مست هستى! امام جواد عليه السلام در مقابل اين گستاخى تنها به درگاه الهى پناه برد و فرمود: «اللهم ان كنت تعلم انى امسيت لك صائما فاذقه طعم الخرب و ذل الاسر; خدايا! چنانچه تو مىدانى امروز براى تو روزه بودم، پس طعم غارت شدن و خوارى اسارت را به او بچشان .»
طولى نكشيد كه در سال 233 ه . ق متوكل بر او غضب كرد و دستور داد 120 هزار دينار به عنوان ماليات و 150 هزار دينار از برادرش بگيرند . او بار ديگر به عمر غضب كرد و دستور داد هر چه مى توانند بر گردنش ضربه بزنند و 6هزار ضربه زدند و بار سوم كشان كشان به بغداد بردند و همان جا در اسارت مرد . واقعه توهين به امام جواد عليه السلام چنان سنگين بود و دل امام هادى عليه السلام را به درد آورده بود كه وقتى خبر مرگ عمر را آوردند، 24 مرتبه «الحمد لله» گفت . (16)
3 . توطئه قتل به اتهام خروج
قطب راوندى از ابن ارومه چنين نقل مى كند: معتصم تعدادى از وزرايش را فرا خواند و گفت: بر عليه محمد بن على بن موسى عليهم السلام نزد من شهادت دروغ دهيد و بنويسيد كه مى خواهد خروج كند . آن گاه امام را خواست و گفت: تو عليه من توطئه كرده اى! امام فرمود: «والله ما فعلتشيئا من ذلك; به خدا سوگند! من چنين كارى نكرده ام .»
مامون بر وجود شاهدان پاى فشرد . امام هم دستش را بلند كرد و عرض كرد: «اللهم ان كانوا كذبوا على فخذهم; خدايا اگر بر من دروغ بسته اند، آنها را بگير .» در آن لحظه ايوان لرزيد و هر يك از اطرافيان معتصم كه بر مى خاست، بر زمين مى افتاد . معتصم عرض كرد: «يا ابن رسول الله! انى تائب مما فعلت فادع ربك ان يسكنه; اى پسر رسول خدا! از آنچه كردم، توبه نمودم . از پروردگارت بخواه كه آن را آرام سازد .» اين بار امام دست بلند كرد و عرض كرد: «اللهم سكنه و انك تعلم انهم اعداؤك و اعدائى; خدايا! آرامش ساز و تو مى دانى كه آنها دشمنان تو و من هستند .» در پى اين دعا آرامش به ايوان بازگشت . (17)
به كاخ سلطنت گفتا خليفه با وزيران كاى***ابا جعفر ترا قصد خروج و انقلاب آمد
ز روى افترا، اوراقى آوردند كاينها را***گرفتيم از غلامانت، چه نزدت گو جواب آمد
بگفتا: بارالها! افترا بستند اگر بر من***بگير اين دشمنان، كاين افترا حقش عقاب آمد
كه ناگه كاخ گشتى زير و رو، كآن قوم افتادند***خليفه ديد هر يك از خنازير و كلاب آمد
به پوزش معتصم بر دست و پا افتاد و تائب شد***بگفت اين كاخ ساكن كن، كه سخت اين اضطراب آمد
بگفتا: بارالها! ساكن اين قصر معلق كن***كه كاذب توبه كرد، از تو قبول مستتاب آمد (18)
ج) اخبار شهادت امام جواد عليه السلام
مسعودى مى نويسد: وقتى ابوجعفر به دنيا آمد، ابوالحسن (امام رضا عليه السلام) به يارانش فرمود: «فى تلك الليلة قد ولد لى شبيه موسى بن عمران فالق البحار [و شبيه عيسى بن مريم] قدست ام ولدته فلقد خلقت طاهرة مطهرة . [ثم قال] بابى و امى شهيد يبكى عليه اهل السماء يقتل غيظا و يغضب الله على قاتله فلا يلبث الا يسيرا حتى يعجل الله به الى عذابه الاليم و عقابه الشديد; (19) در اين شب براى من فرزندى شبيه موسى بن عمران به دنيا آمد كه شكافنده درياهاست، [و شبيه عيسى بن مريم] مادرش مقدس است و پاك و پاكيزه خلق شد . به جان پدر و مادرم شهيدى مى شود كه اهل آسمان بر او مى گريند . از روى خشم كشته مى شود و خدا بر قاتل او خشم مى گيرد; پس [قاتل او] نمى ماند مگر اندكى تا اينكه خدا عذاب دردناك و عقاب شديد را به سوى او مى فرستد .»
امام جواد عليه السلام خود فرموده بود كه «سى ماه بعد از مامون اجل او فرا خواهد رسيد . (20) » و به گفته محمد بن الفرج آن حضرت به او نوشته بود: «خمس را برايم بفرستيد كه بيشتر از امسال در بين شما نيستم .» (21)
مرحوم كلينى نيز حكايتى دردناك از اين آگاهى امام به شهادتش نقل مىكند و به نقل از اسماعيل بن مهران مى نويسد: وقتى ابوجعفر عليه السلام از مدينه به بغداد براى بار اول مى خواست برود، گفتم: من بر شما مىترسم . با چهره اى گشاده، فرمود: غيبت من در اين سال نيست . وقتى بار دوم به سوى معتصم مى رفت، گفتم: شما مىرويد، بعد از شما امامت با كيست؟ حضرت جواد عليه السلام چنان گريست كه محاسنش خيس شد و فرمود: «بعد از من امر امامت مربوط به فرزندم على عليه السلام است .» (22)
د) چگونگى شهادت امام جواد عليه السلام
سابقه خباثت و دشمنى معتصم، خليفه عباسى، نشان مى دهد كه دستور قتل توسط وى صادر شده است; هرچند عاملان مستقيم آن به نقلهاى مختلف، افراد مختلفى باشند و يا هر يك از آنها به عنوان تكميل كننده پرونده شهادت حضرت عمل كرده باشند . اين موضوع به قدرى روشن بود كه مسعودى مى نويسد: «فلما انصرف الى العراق لم يزل المعتصم و جعفر بن المامون يدبرون و يعملون الحيلة فى قتله; (23) وقتى امام جواد عليه السلام [از مكه با همسرش] به عراق بازگشت، معتصم و جعفر بن مامون دائما در تدبير و دستبه كار چاره اى براى قتل او بودند .» روايتهاى مختلفى كه به دست آمده، چنين است:
1 . روايت مسعودى
روايت فوق عامل اصلى قتل را خليفه عباسى معرفى مى كند، مسعودى در ادامه مى نويسد: جعفر بن مامون كه از كينه ام فضل نسبت به امام (به دليل برترى ام ابى الحسن نزد امام) خبر داشت و مى دانست كه ام فضل از او صاحب فرزند نشده است، در انگور رازقى سم ريخت و ام فضل با تعريف و تمجيد آن را به امام داد و حضرت خورد . در اين هنگام پشيمان شد و گريست . امام فرمود: گريه ات براى چيست؟ به خدا قسم خدا به فقرى گرفتارت كند كه نجات نيابى و به بلايى كه پوشانده نشود .» (24)
2 . روايت ابن شهرآشوب
معتصم به عبدالملك زيات، وزير خود در مدينه، نوشت كه امام و ام فضل را راهى بغداد كند . او هم على بن يقطين را مطلع كرد و امام راهى شد . معتصم حضرت را گرامى داشت و اشناس (فرمانده ارتشى) را با هدايايى به استقبال فرستاد . همراه آنها شربت ترش مزه (ريواس) آلوده به زهر را هم داد و گفت: اين شربت را با يخ خنك كرده ايم و اميرالمؤمنين، احمد بن ابى دؤاد، سعد بن خصيب و جماعتى از بزرگان هم نوشيده اند و خليفه دستور داده تا خنك استشما هم بنوشيد . امام فرمود: شب مى نوشم . گفت: آن وقتبرفش آب مى شود . وى آن قدر اصرار كرد كه امام آن را نوشيد . (25)
3 . روايت عياشى
زرقان دوست صميمى ابن ابى دؤاد، بعد از نقل ماجراى قضاوت فقهاء و امام در مورد قطع دست دزد كه به رسوايى قاضيان و سربلندى امام انجاميد، مى گويد: سه روز بعد، ابى دؤاد نزد خليفه رفت و گفت: حق اميرالمؤمنين به گردن من باشد، خيرخواهى در بقاء حكومت و شما بر من واجب است و از اين حق روى بر نمى گردانم، هرچند مرا در آتش بسوزانند . او گفت: آن چيست؟ ابن ابى دؤاد گفت: وقتى اميرمؤمنان در مجلس فقها رعيتش را جمع مىكند تا درباره مسئله اى حكم دهند، آن گاه آنان حكم را براساس آنچه نزدشان ثابت است، اعلام مىدارند و اين در حالى است كه وزيران و حاجبان و خانواده خليفه در مجلس حضور دارند و مردم عوامى كه در پشت درها هستند، مطالب را مىشنوند، آن گاه امير از گفته فقهاء دربار روى بر مىتابد و به گفته مردى عمل مىكند كه بيشتر اين امت به امامتش معتقدند و او را سزاوارتر از خليفه مىدانند، با همه اينها، اميرمؤمنان چگونه مى تواند از عدم اطاعت مردم و شكست حكومت عباسيان آسوده خاطر باشد؟ رنگ از چهره معتصم پريد و گفت: «جزاك الله عن نصيحتك خيرا .» معتصم روز چهارم به يكى از وزيران دستور داد حضرت را دعوت و مسموم كند و اگر قبول نكرد، بگويد: مجلس خصوصى است . وزير چنان كرد و امام چون لقمه اول را در دهان گذاشت و احساس مسموميت كرد، دستور داد مركبش را براى رفتن آماده كنند و در مقابل اصرار ميزبان فرمود: خروج من از خانه به نفع توست . امام آن روز و شب را در اثر مسموميت در بستر افتاد و سرانجام به شهادت رسيد .» (26)
---------------------------------------------------------------
1) ر . ك: دلائل الامامة طبرى، ص 396; الارشاد، ص327; اعلام الورى، ج2، ص91; كشف الغمه، ج2، ص 343; بحار الانوار، ج50، ص16 .
2) فصول المهمة، ص254; بحار الانوار، ج50، ص15 .
3) معانى الاخبار، ص65; بحار الانوار، ج50، ص16 .
4) بحار الانوار، ج50، ص13; دلائل الامامة، ص396 .
5) فصول المهمه، ص254; بحار الانوار، ج50، ص15 .
6) دلائل الامامة، ص397 .
7) برخى هم خيزران يا بانويى از اهل بيت ماريه همسر پيامبر صلى الله عليه و آله، ريحانه و كنيهاش ام الحسن، سكينه، دره و اهل مريسيه دانستهاند; كافى، ج1، ص492; ارشاد مفيد، ص297; مناقب ابن شهرآشوب، ج4، ص379 .
8) ارشاد مفيد، ص327 .
9) بحار الانوار، ج50، ص13 .
10) مصباح المتهجد، ص805; بحار الانوار، ج50، ص7 .
11) ارشاد، ص319; درباره اقوال ديگر، ر . ك: دلائل الامامه، ص394; بحار الانوار، ج50، ص7 .
12) كافى، ج1، ص492; درباره اقوال ديگر، ر . ك: همان ج1، ص497 .
13) كافى، ج1، ص497 .
14) درباره امام جواد عليه السلام به مقالاتى كه پيرامون اين شخصيت آسمانى در ماهنامه مبلغان نگاشته شده رجوع كنيد، اين مقالات عبارتاند از:
«نگاهى به سيره تبليغى امام جواد عليه السلام» ش 2، محمد حاج اسماعيلى;
«امامت جواد الائمه عليه السلام با نگرشى بر مسئله امامت و بلوغ جسمى» ش9، محمد عابدى;
«مناظرهاى از امام جواد عليه السلام» ش33، سيدجواد حسينى;
«ماجراى شهادت امام محمدتقى عليه السلام» ش37، سيد مجتبى اهرى;
«امام جواد عليه السلام پاسدار حريم وحى» ش45، عبدالكريم پاك نيا .
15) كافى، ج1، ص494; مناقب ابن شهرآشوب، ج4، ص396 .
16) بحار الانوار، ج50، ص62 و 221; كافى، ج1، ص496 .
17) الخرائج و الجرائح، ج2، ص671; بحار الانوار، ج50، ص45; اثبات الهداة، ج6، ص187 .
18) ديوان الادب، علامه محمد صالح حائرى مازندرانى، ص 282 .
19) اثبات الوصية، ص210; عيون المعجزات، ص118 (با اختلاف) .
20) بحار الانوار، ج50، ص64 .
21) اعلام الورى، ج2، ص1001; بحار الانوار، ج50، ص63 .
22) كافى، ج1، ص323 .
23) اثبات الوصية، ص219 - 220; عيون المعجزات، ص129 (با اختلاف) .
24) اثبات الوصية، ص219; عيون المعجزات، ص129; بحار الانوار، ج 5، ص16 .
25) مناقب، ج4، ص384; بحار الانوار، ج50، ص8 .
26) تفسير عياشى، ج1، ص391; وسايل الشيعه، ج18، ص490; بحار الانوار، ج50، ص5 .
گردآوری:محمد عابدى
