امام حسن عسكرى عليه السلام در هشتم ربيع الثانى (يا 24 ربيع الاول) سال 232 ه . ق ديده به جهان گشود وبا نور خويش آسمان مدينه را نورانى كرد. پدر آن بزرگوار امام هادى عليه السلام و مادر با عظمتش «حُدَيْثه» بود كه از او به عنوان «سوسن» و «سليل» نيز ياد كردهاند. وى از بانوان نيكوكار و داراى بينش اسلامى بود و در فضيلت او همين بس كه پس از شهادت آن حضرت، پناهگاه و نقطه اتكاى شيعيان در آن دوران بحرانى و پر اضطراب بود.(1)
مجموع عمر حضرت عسكرى عليه السلام به 28 سال مىرسد و آن حضرت سرانجام در هشتم ربيع الاول 260 ه . ق به دسيسه معتمد عباسى در شهر سامراء به شهادت رسيد.(2)
دوران طاقت فرسا
خلفاى عباسى از هر گونه اعمال فشار و محدوديت نسبت به امامان دريغ نمى كردند، و اين فشارها و سختگيري ها در عصر امام جواد، امام هادى و امام عسكرى عليه السلام در سامراء به اوج خود رسيد. شدت اين فشارها به قدرى بود كه سه پيشواى بزرگ شيعه كه در مركز حكومت آنها (سامراء) مىزيستند، با عمر كوتاهى جام شهادت نوشيدند؛امام جواد عليه السلام در سن 25 سالگى،امام هادى عليه السلام در سن 41 سالگى و امام حسن عسكرى عليه السلام در سن 28 سالگى كه جمعا 92 سال مىشود. و اين حاكى از جوّ پر اختناق و شدت صدمات رسيده به آنها مى باشد.(3)
در اين ميان، محدوديت ها و فشارهاى دوران امام عسكرى عليهالسلام بيش از دو پيشواى ديگر بود. و علت اينكه امام حسن عسكرى عليه السلام را، عسكرى مىگويند، اين است كه حضرت به دستور خليفه عباسى در «سامراء» در محله «عسكر» سكونت اجبارى داشت؛(4) چرا كه خليفه از نفوذ و موقعيت مهم اجتماعى امام نگران بود و حضرت را ناگزير كرده بود كه هر هفته روزهاى دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود.(5)
دربار عباسى به اين مقدار نيز اكتفا نكرد، بلكه «معتز» امام را بازداشت و زندانى كرد(6) و حتى به «سعيد حاجب» دستور داد امام را به سمت كوفه حركت دهد و در طول راه او را به قتل رساند؛ ولى پس از سه روز خود معتز توسط تركان به هلاكت رسيد.(7)
پس از او «مهتدى» نيز امام را بازداشت و زندانى كرد و تصميم به قتل حضرت داشت كه خداوند مهلت نداد و تركان بر ضد او نيز شوريدند و او را به قتل رساندند.(8)
حتى حضرت در زندان نيز توسط برخى جاسوسان مخفى تحت كنترل بود؛ از جمله شخصى زندانى به نام جمحى (عجمى) گزارشى از فعاليت حضرت و شيعيان آماده كرده بود كه به خليفه برساند، ولى حضرت عسكرى عليه السلام به شيعيان زندانى تذكر داد كه «هماكنون گزارش تهيه شده در لاى لباس او پنهان است.» شيعيان بعد از تفتيش متوجه شدند كه مطالب خيلى مهم و خطرناكى را عليه امام و آنها تهيه كرده بود.(9)
اين فشار و كنترل شديد در عصر «معتمد» به اوج خود رسيد و سرانجام باعث شهادت امام گرديد.
تلاشهاى علمى امام عسكرى عليهالسلام
حضرت عسكرى عليهالسلام با وجود همه آن فشارها و كنترلها و مراقبت هاى بىوقفه حكومت عباسى، يك سرى فعاليت هاى سياسى، اجتماعى و علمى در جهت حفظ اسلام و تشيع و مبارزه با افكار ضد اسلامى و ضد شيعى انجام داد كه اهم كوشش ها و تلاش هاى علمى ـ فرهنگى آن حضرت عبارت است از:
1. تربيت شاگردان
گرچه حضرت عسكرى عليه السلام بر اثر نامساعد بودن زمان و محدوديت بسيار شديد كه حكومت عباسى اعمال مىكرد، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در سطح كل جامعه نشد، ولى در تربيت شاگردانى كه هر كدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشيع و رفع شبهات دشمنان شيعه نقش مهم و به سزايى داشتند، موفق گشت.
شيخ طوسى رحمه الله تعداد شاگردان آن حضرت را بيش از صد نفر ثبت كرده است(10) كه در ميان آنان چهره هاى برجسته و مردان وارسته اى، مانند: احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى، عبدالله بن جعفر حميرى، ابو عمرو عثمان بن سعيد عَمْرى (نائب خاص حضرت حجت)، على بن جعفر، محمد بن حسن صفار و... به چشم مى خورند.(11)
2. تشويق نويسندگان
هر قلم به دست متعهد، نهايت تلاش خود را براى اطلاع رسانى، هدايت و... جامعه به كار مىبندد؛ ولى تشويق از نويسنده و آثار او خستگي ها را از تن او دور مىكند، و بر فعاليت او مى افزايد، و اين خود عامل توسعه علم و دانش و آگاهى در جامعه مىشود.
حضرت عسكرى عليه السلام در كنار تربيت شاگردان از تشويق نويسندگان غافل نبود؛ از جمله داود بن قاسم جعفرى مىگويد: كتاب «يوم و ليلة» از يونس آل يقطين را به حضرت عسكرى عليه السلام عرضه داشتم. امام فرمود: «تَصْنيفُ مَنْ هذا؛ نوشته چه كسى است؟» گفتم: نوشته يونس است. آنگاه فرمود: «اَعْطاهُ اللّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نُورا يَوْمَ الْقِيامَةِ؛(12) خداوند در مقابل هر حرف، نورى به او در روز قيامت عطا فرمايد.»
البته سيره تمام امامان شيعه بر اين بوده كه بر نويسندگى و كتابت ترغيب و نويسندگان و قلمزنان را تشويق كنند. حضرت صادق عليه السلام به مفضل بن عمر فرمود:«اُكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ فى اِخْوانِكَ، فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ كُتُبَكَ بَنيكَ، فَاِنَّهُ يَأْتى عَلَى النّاسِ زَمانُ هَرْجٍ ما يَأْنَسُونَ فيهِ اِلاّ بِكُتُبِهِمْ؛(13) دانشت را بين برادرانت بنويس و نشر بده! اگر از دنيا رفتى، فرزندانت وارث كتابهايت مىشوند. به حقيقت زمان هرج و مرجى فرا مى رسد كه مردم جز بر نوشته شان انس نمى گيرند[و توجه نمى كنند].»
و همچنين نقل شده است كه برخى آثار را خدمت حضرت عسكرى عليه السلام عرضه داشتند كه درباره آن نظر دهد. حضرت فرمود: «صَحيحٌ فَاعْمَلُوا به؛(14) صحيح است بدان عمل كنيد!»
بر اثر همين تشويق ها بود كه شانزده تن از شاگردان حضرت، دست به تأليف زدند و 118 عنوان كتاب، ثمره آن شد. از ميان آنها على بن حسن فضّال 36 كتاب، محمد بن حسن صفار 35 كتاب، عبدالله بن جعفر حميرى 19 كتاب، احمد بن ابراهيم 7 كتاب و هارون بن مسلم 6 كتاب دارد.(15)
و همين طور تعداد راويانى كه از آن حضرت حديث نقل نموده اند، به 106 نفر مىرسد.(16)
3. تأليف
حضرت عسكرى عليه السلام علاوه بر تربيت شاگردان و تشويق نويسندگان، خود نيز دست به قلم برده و كتب و نامه هاى فراوانى را براى توسعه علم و دانش و هدايت و راهنمايى جامعه از خود به يادگار گذاشته است كه به نمونه هايى اشاره مىشود:
يك. تفسير القرآن كه حسن بن خالد برادر محمد بن خالد آن را نقل كرده است. قابل يادآورى است كه امروزه كتابى با عنوان «تفسير الامام العسكرى عليه السلام » موجود است كه عالمان رجال و حديث بر آن نقدها دارند و آن را غير از نوشته اصلى مىدانند.
دو. كتاب «المنقبة» كه مشتمل بر بسيارى از احكام و مسائل حلال و حرام است.(17)
به جز اينها كتب ديگرى نيز به آن حضرت منسوب است.(18)
سه. نامههاى فراوان.
درزمان امام حسن عسكرى عليه السلام تشيع در مناطق مختلف و شهرهاى متعددى گسترش يافته بود و شيعيان در نقاط فراوانى متمركز شده بودند؛ شهرها و مناطقى، مانند: كوفه، بغداد، نيشابور، قم، آبه (آوه)، مدائن، خراسان، يمن، رى، آذربايجان، سامراء، جرجان و بصره كه از پايگاه هاى شيعيان به شمار مى رفتند. در ميان اين مناطق، به دلائلى سامراء، كوفه، بغداد، قم و نيشابور از اهميت ويژهاى برخوردار بودند.(19)
حضرت براى گسترش فرهنگ تشيع، توسعه علم و دانش، و هدايت و سازندگى، نامه هاى فراوانى به آن شهرها نوشته است، مانند: نامه آن حضرت به شيعيان قم و آوه كه متن آن در كتاب ها مضبوط است،(20) و نامه هاى فراوان حضرت به مردم مدينه،(21) و نامهاى كه امام به «ابن بابويه» نوشته، و نامه مفصلى كه حضرت خطاب به «اسحاق بن اسماعيل» و شيعيان نيشابور نوشته است.(22)
در نامه اخير، آن حضرت پس از توضيح درباره نقش امامت در هدايت امت اسلامى و تشريح ضرورت و اهميت پيروى از امامان و هشدار از سرپيچى از فرمان امام، نوشته اند: «.. اى اسحاق! تو فرستاده من نزد ابراهيم بن عبده هستى تا وى به آنچه من در نامه اى كه توسط محمد موسى نيشابورى فرستاده ام، عمل كند. تو و همه كسانى كه در شهر تو هستند، موظفيد بر اساس نامه مزبور عمل كنيد.»(23)
4. پاسخ به شبهات
وجود پرسش و طرح شبهه مىتواند باعث بالندگى و رشد جامعه شود، به شرطى كه به آن پاسخ صحيح و هدايتگر داده شود. گاه ممكن است در جامعه شبهات ويرانگرى به وجود آيد كه اگر درست جواب داده نشود، كل جامعه اسلامى را مى تواند با خطر مواجه كند. يكى از مهم ترين فعاليت هاى علمى حضرت عسكرى عليه السلام شبهه زدايى بود كه در اين زمينه به برخى نمونه ها اشاره مىشود:
يك. در دورانى كه امام حسن عسكرى عليه السلام در زندان بود، يكسال بر اثر خشك سالى قحطى شديدى به وجود آمد. علماى اسلام مردم را جمع كرده، براى نماز استسقاء (طلب باران) به بيابان بردند و نماز خواندند. اين قضيه چندين بار تكرار شد و اثرى از باران ديده نشد؛ اما علماى نصارا وقتى با مسيحيان نماز استسقا خواندند، باران آمد و چندين بار اين قضيه تكرار شد.
اين موضوع باعث سرشكستگى و آبروريزى مسلمين شد. يكى از شيعيان به هر نحوى بود، خود را به زندان رساند؛ اما قبل از آنكه جريان را خدمت امام حسن عسكرى عليه السلام عرض كند، با تعجب ديد در ميان زندان قبر آماده اى وجود دارد. با چشم گريان عرض كرد: من طاقت ندارم شما را در اين قبر دفن كنند. حضرت فرمود: ناراحت نباش! خداوند نيز چنين مقدر نكرده است. بعد از شنيدن اين سخن، عرض كرد: دو مطلب و پرسش مهم مرا به اينجا كشانده است:
1. پرسش اوّل اين است كه در روايات وارده از شما آمده است كه با روزگار دشمنى نكنيد (لا تُعادِ الاَْيّامَ) منظور از اين روايات چيست؟
حضرت عسكرى عليه السلام فرمود: منظور از روزگار، ما اهل بيت هستيم؛ شنبه متعلق به حضرت رسول صلى الله عليه وآله ، يكشنبه متعلق به على عليه السلام [و فاطمه زهرا عليه السلام ]، دوشنبه متعلق به امام حسن و امام حسين عليهماالسلام ، سه شنبه مربوط به امام سجاد و امام باقر و امام كاظم و امام رضا عليهمالسلام ، چهارشنبه متعلق به امام جواد و پدرم حضرت هادى عليهماالسلام ، و پنجشنبه متعلق به من است و جمعه مربوط به فرزندم مهدى عليه السلام مىباشد.
2. پرسش دوم اين است كه علماى اسلام سه روز براى نماز باران به بيابان رفتند و نماز خواندند و بارانى نيامد، ولى علماى نصرانى هر بارى كه نماز خواندند، باران باريد و اگر امروز هم به دعاى آنها باران ببارد، ترس آن است كه مسلمانان و شيعيان در عقيده خود متزلزل شوند و به مسيحيت گرايش پيدا كنند.
حضرت فرمود: عالم نصرانى تكهاى از استخوان بدن يكى از پيامبران را همراه دارد كه آن را در ميان انگشتان خود گذاشته [و همان را وسيله اجابت دعاى خويش قرار داده]؛ لذا باران مىبارد. تو خود را فورا به او برسان و آن را از ميان انگشتان او بيرون آور! اين عمل باعث پراكندگى ابرها و قطع باران مىشود.
آن مرد با سرعت خود را به محل نماز مسيحيان رساند و استخوان را برداشت. اتفاقا ابرها پراكنده شدند و علماى مسيحى هر چه كردند، باران نباريد؛ لذا شرمنده شدند و مسلمانان مخصوصا شيعيان از شك و ترديد بيرون آمدند و بر ايمان و اعتقاد خويش استوار گشتند.(24)
به نقل ديگر، خليفه وقت عباسى امام حسن عسكرى عليه السلام را از حبس بيرون آورد و به بيابان برد و جريان را به او عرض كرد. حضرت جريان استخوان را گوشزد نمود و دستور داد يكى از خادمانش استخوان را از دست عالم مسيحى بيرون آورد. او نيز چنين كرد و در نتيجه، باران نيامد. آنگاه خود حضرت دست به دعا برداشت و باران شديدى شروع به باريدن كرد.(25)
دو. مردى از امام يازدهم سؤال كرد: چرا سهم الارث مردان دو برابر سهم الارث زنان است؟ مگر زنِ بيچاره چه گناهى دارد؟ حضرت عسكرى عليه السلام در جواب فرمود: براى اينكه نفقه (و خرج) به عهده مرد بيشتر از زن است؛ مرد در جهاد و جبهه شركت مىكند، هزينه زندگى خانواده اش را بايد تأمين كند، در قتل و جرح خطايى پرداخت ديه بر «عاقله» يعنى مردان فاميل واجب است، ولى زن در تمام اين هزينه ها معاف است... .»(26)
5. برخورد با انحرافات و تحريفات
از ديگر فعاليت هاى علمى و فرهنگى امام عسكرى عليه السلام برخورد با بدعت ها، تحريفات و انحرافاتى بود كه در جامعه پيش مى آمد؛ مخصوصا اگر اين انحرافات از ناحيه اهل قلم و دانشمندان و علما سر مى زد، حضرت نسبت به آن خيلى حساس بود، و اين خود درس بزرگى است براى علما كه در مقابل انحرافات و تحريفات و بدعت هايى كه در جامعه ايجاد مىشود، سكوت اختيار نكنند.
به نمونه اى در اين زمينه توجه فرماييد:
«اسحاق كِنْدى» كه از فلاسفه اسلام و عرب به شمار مىرفت و در عراق اقامت داشت، كتابى تأليف كرد به نام «تناقض هاى قرآن»! او مدت هاى زيادى در منزل نشسته و گوشه نشينى اختيار كرده و خود را به نگارش آن كتاب مشغول ساخته بود. روزى يكى از شاگردان او به محضر امام عسكرى عليه السلام شرفياب شد. هنگامى كه چشم حضرت به او افتاد، فرمود: آيا در ميان شما مرد رشيدى وجود ندارد كه گفته هاى استادتان «كندى» را پاسخ گويد؟ شاگرد عرض كرد: ما همگى از شاگردان او هستيم و نمى توانيم به اشتباه استاد خود اعتراض كنيم. امام فرمود: اگر مطالبى به شما تلقين و تفهيم شود، مىتوانيد آن را براى استاد خود نقل كنيد؟
شاگرد گفت: آرى! حضرت فرمود: بعد از برگشتن نزد استاد با او به گرمى و محبت برخورد كن و سعى نما با او انس و الفت پيدا كنى. هنگامى كه كاملاً انس و آشنايى به عمل آمد، به او بگو: مسئله اى براى من پيش آمده است كه غير از شما كسى شايستگى پاسخ آن را ندارد و آن اين است كه: آيا ممكن است گوينده قرآن از گفتار خود معانىاى غير از آنچه شما حدس مىزنيد، اراده كرده باشد؟
او در پاسخ خواهد گفت: بلى! ممكن است چنين منظورى داشته باشد. در اين هنگام بگو: شما چه مىدانيد، شايد گوينده قرآن معانى ديگرى غير از آنچه شما حدس مىزنيد، اراده كرده باشد و شما الفاظ او را در غير معناى خود به كار برده باشيد! امام در اينجا اضافه كرد: او آدم باهوشى است، طرح اين نكته كافى است كه او را متوجه اشتباه خود كند.
شاگرد به حضور استاد رسيد و طبق دستور امام رفتار كرد تا آنكه زمينه براى طرح مطلب مساعد گرديد. سپس سؤال امام را مطرح و جواب پيشبينى شده را گرفت. استاد كه مى دانست شاگرد او چنين سؤالى را از پيش خود نمىتواند طرح نمايد و در حدّ انديشه او نيست، رو به شاگرد كرد و گفت: تو را قسم مىدهم كه حقيقت را به من بگويى، چنين سؤالى از كجا به فكر تو خطور كرد؟
شاگرد: چه ايرادى دارد كه چنين سؤالى به ذهن من آمده باشد؟
استاد: نه! تو هنوز زود است كه به چنين مسائلى رسيده باشى. به من بگو اين سؤال را از كجا ياد گرفته اى؟
شاگرد: حقيقت اين است كه «ابو محمد» مرا با اين سؤال آشنا كرد.
وجود پرسش و طرح شبهه مى تواند باعث بالندگى و رشد جامعه شود، به شرطى كه به آن پاسخ صحيح و هدايت گر داده شود.
استاد: اكنون واقع امر را گفتى. سپس افزود: چنين سؤال هايى تنها زيبنده اين خاندان است [آنان هستند كه مىتوانند حقيقت را آشكار سازند]. آنگاه استاد با درك واقعيت و توجه به اشتباه خود، دستور داد آتشى روشن كردند و آنچه را كه به عقيده خود درباره «تناقض هاى قرآن» نوشته بود، تماما سوزاند.(27)
از آنچه گفته شد به خوبى وسعت تلاشهاى علمى حضرت آشكار مىگردد.
گرآورنده:سيد جواد حسينى
-------------------
1. انوار البهيه، شيخ عباس قمى، كتابفروشى جعفرى، ص 151.
2. الارشاد، شيخ مفيد، قم، مكتبة بصيرتى، ص 345.
3. سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، مؤسسه امام صادق عليهالسلام ، چاپ دوم، 1374، ص 621.
4. ر. ك: علل الشرايع، صدوق، قم، مكتبة الطباطبائى، ج 1، ص 176 و 230.
5. بحارالانوار، مكتبة الاسلامية، ج 50، ص 251؛ دلائل الامامة، جرير طبرى، قم، منشورات الرضى، چاپ سوم، 1363 ه . ش، ص 226.
6. بحارالانوار، ج 50، ص 311.
7. همان، ص 313.
8. كتاب الغيبة، شيخ طوسى، تهران، مكتبة نينوى الحديثه، ص 134.
9. الفصول المهمة، ابن صبّاغ مالكى، چاپ قديم، ص 304؛ نور الابصار، شبلنجى، قاهره، مكتبة المشهد الحسينى، ص 166.
10. رجال، شيخ طوسى، چاپ نجف، المكتبة الحيدرية، 1381 ه . ق ، ص 427.
11. سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، ص 627.
12. بحار الانوار، بيروت، ج 2، ص 150، ح 25؛ رجال النجاشى، ابوالعباس نجاشى، قم، مكتبة الداورى، 1402 ه . ق، ص 447، شماره 1208.
13. بحارالانوار، ج 2، ص 150، ح 27.
14. فلاح السائل، سيد ابن طاووس، قم، دفتر تبليغات، ص 183.
15. الذريعة الى تصانيف الشيعة، آغابزرگ تهرانى، تهران، المكتبة الاسلامية، ج 3، ص 149؛ آشنايى با متون حديث، مهريزى، قم، مركز جهانى علوم اسلامى، چاپ اوّل، ص 77.
16. ر. ك: الذريعة الى تصانيف الشيعة، ج 4، صص 283 ـ 297؛ آشنايى با متون حديث، مهريزى، ص 77.
17. الذريعة الى تصانيف الشيعة، ج 3، ص 149.
18. تدوين السنة، سيد محمد رضا حسينى، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1418 ه . ق ، ص 185.
19. حياة الامام العسكرى، محمدجواد طبسى، قم، دفتر تبليغات، ص 223؛ تاريخ الشيعة، شيخ محمد حسين مظفر، مكتبة بصيرتى، ص 62، 78 و 102؛ سيره پيشوايان، ص 632.
20. معادن الحكمة فى مكاتب الائمة، فيض كاشانى، ص 264.
21. بحارالانوار، ج 50، ص 317.
22. همان.
23. اختيار معرفة الرجال، شيخ طوسى، دانشگاه مشهد، ص 575؛ بحارالانوار، ج 50، صص 219 ـ 323.
24. نور الابصار، شبلنجى، ص167؛ مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، قم، كتابفروشى مصطفوى، ج 4، ص 425؛ داستانهاى صاحبدلان، محمدى اشتهاردى، ج 2 ـ 1، صص 119 ـ 120.
25. بحارالانوار، ج 50، ص 370؛ فصول المهمة، ابن صباغ مالكى، چاپ قديم، صص 304 ـ 305.
26. مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 437؛ اثبات الهداة، حرّ عاملى، قم، مطبعة العلمية، ج 3، ص 407، شماره 32.
27. مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 424؛ سيره پيشوايان، صص 628 ـ 630 با تلخيص.
